اخلاق در اسلاماخلاق اسلامی اخلاقی دینی که متکی بر وحی بوده و همه عرصه‌های حیات را دربر می‌گیرد همچنین مسیر رشد اخلاقی را بر همه انسان‌ها به طور مساوی گشوده است . فهرست مندرجات۱.۱ - مصونیت از خطا ۱.۲ - انگیزه‌سازی ۱.۳ - ضمانت اجرایی ۱.۴ - سهولت در رسیدن به کمال ۲ - برجستگی‌های اخلاق اسلامی ۲.۱ - گستره وسیع ۲.۲ - سهولت و آسانی ۲.۳ - جامعیت منابع اخلاقی ۲.۴ - تطبیق با شرائط زمانی و مکانی ۲.۵ - وجود اسوه‌ها ۲.۶ - امکان رشد یکسان و همگانی ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - امتیازات نظام اخلاقی دینیقبل از بیان جنبه‌های اختصاصی اخلاق اسلامی مناسب است برخی از امتیازات نظام اخلاقی دینی را برشماریم. ۱.۱ - مصونیت از خطاهر نظام اخلاقی دینی، متکی بر وحی است و این ویژگی باعث می‌شود راهنمایی‌های اخلاقی آن مصون از خطا باشد. احکام اخلاقی را در حقیقت بیان کننده راه‌های تحقق کمال انسان می‌دانیم یعنی هر دستور یا رهنمود اخلاقی در واقع بیان می‌کند که اگر فلان فعل را انجام دهیم به کمال وجودی خود نزدیک‌تر می‌شویم و یا اگر فلان عمل را ترک کنیم از دوری نسبت به کمال خویش مصون می‌مانیم بنابراین هر آمر یا ناهی که حکمی اخلاقی صادر می‌کند، زمانی می‌تواند حکمی درست صادر کند که ماهیت انسان و ضعف‌ها و قوت‌های او را به خوبی بشناسد و بداند که کمال حقیقی انسان چیست و از چه راه‌هایی می‌توان این کمال را محقق ساخت. با توجه به این دیدگاه اگر آمر و ناهی احکام اخلاقی خداوند عالم مطلق باشد خدایی که آفریننده انسان است و همه ابعاد وجود او و چگونگی رابطه او با همه هستی را می‌شناسد اطمینان خواهیم داشت که عمل به دستورات او ثمربخش و محقق کننده کمال انسان است؛ در حالی که اگر حکم اخلاقی از سوی موجودی محدود صادر شود، چنین اطمینانی را نخواهیم داشت. ۱.۲ - انگیزهسازیپیروی از هر حکم اخلاقی نیازمند انگیزه است. انسان‌ها در صورتی برای انجام عملی برانگیخته می‌شوند که به طریقی بر درستی آن واقف شوند. راه وقوف بر درستی احکام اخلاقی، یا وجدان اخلاقی انسان‌هاست یا توصیه‌ای که از سوی توصیه کننده‌ای آگاه و دلسوز صادر شود. احکام اخلاقی دینی، از منبع وحی صادر می‌شود و هیچ تردیدی در خصوص آگاهی و خیرخواهی خداوند در دل مؤمنان وجود ندارد؛ در نتیجه انگیزه و اطمینانی قوی در پیروزی از آن احکام در جان مؤمنان پدید می‌آید. ۱.۳ - ضمانت اجراییاخلاق دینی ضامن اجرایی قوی درونی و همیشگی دارد؛ انسان مؤمن با اعتقاد به وجود خداوند و باور به معاد تعهد بیشتری با اجرای احکام اخلاقی پیدا می‌کند. ۱.۴ - سهولت در رسیدن به کمالاخلاق دینی از طریق جهان بینی دینی در جان انسان مؤمن تحکیم می‌شود در جهان بینی دینی همه عالم هدفدار آفریده شده است و به سوی غایتی حکیمانه در حرکت است و انسان مؤمن با انجام وظایف اخلاقی خویش خود را با نظام هستی هماهنگ می‌کند و به سوی سرانجامی خوشایند و مطمئن رهسپار می‌شود. او انجام تکالیف اخلاقی را بیهوده و مخالف با مقتضای طبیعت و سرنوشت خود نمی‌شمارد، بلکه اطمینان دارد هر دشواری که در طریق التزام اخلاقی برای او پیش می‌آید مقدمه راحتی مهمتری است که‌گاه خود از آن بی‌خبر است؛ زیرا انجام تکالیف اخلاقی برای او به معنای همسویی با همه هستی است به نظر انسان مؤمن اگر انجام وظایف اخلاقی کاستن از تزاحم کمتر باشد حرکت به سوی کمال آسان‌تر، سریع‌تر و مطمئن‌تر صورت می‌گیرد. ۲ - برجستگی‌های اخلاق اسلامیدر میان نظام‌های اخلاقی دینی این ویژگی‌ها و امتیازات حداقل از دید متدینان به آن دین، کم و بیش وجود دارد اما در این میان نظام اخلاقی اسلام افزون بر داشتن همه این امتیازات برجستگی‌های زیر را نیز دارا می‌باشد: ۲.۱ - گستره وسیعاخلاق اسلامی همه عرصه‌های حیات را دربر می‌گیرد. برخی از ادیان جهان نظام اخلاقی خود را به تنظیم بخشی از روابط انسان محدود کرده‌اند این ویژگی تکلیف اخلاقی افراد را در عرصه‌های دیگر نامعلوم می‌گذارد. در حالی که اسلام به همه ابعاد وجودی انسان توجه دارد و تمامی روابط انسان را تحت پوشش هدایت اخلاقی خود می‌گیرد. ۲.۲ - سهولت و آسانیتکالیف اخلاقی اسلامی قابل اجراست و از سختگیری‌های طاقت فرسا به دور است در روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این گونه نقل شده است: «احب الدین الی اللَّه الحنیفیة السمعة محبوب‌ترین دین در نزد خداوند دینی است که معتدل و آسان گیر باشد. . و نیز فرمودند: «لكن بعثني بالحنيفية السمحة. خداوند مرا به دینی معتدل آسان گیر رسالت داد.» در روایتی از امام سجاد (علیه‌السّلام) نقل شده است که امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فرموده‌اند: «فان احب دینکم الی اللَّه الحنیفة السمحة السهل. همانا محبوب‌ترین دین در نزد خداوند دین معتدل، آسان و آسان گیر است.» ۲.۳ - جامعیت منابع اخلاقیمنابع اخلاقی اسلامی غنی و گسترده است قرآن سرچشمه زاینده معارف اخلاقی است و جوامع روایی و سیره عملی زندگی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت عصمت و طهارت تفسیر گویایی بر آیات نورانی قرآن هستند که شرایط و چگونگی تطبیق معارف کلی اخلاقی اسلام بر موقعیت‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را آموزش می‌دهند. ۲.۴ - تطبیق با شرائط زمانی و مکانییکی از ویژگی‌های نظام اخلاق اسلامی، قابلیت تطبیق آن با شرایط زمانی و مکانی مختلف است این ویژگی از برجسته‌ترین جنبه‌های اخلاق اسلامی است زیرا هر نظام اخلاقی در صورتی پاینده و برقرار می‌ماند که به نیازهای اخلاقی انسان بهتر پاسخ دهد. این نیاز‌ها در عین ثباتی که در همه زمان‌ها و مکان‌ها دارند همراه با شرایط و ویژگی‌های هر عصر و هر مکان مصادیق و مظاهر گوناگونی می‌یابند. اخلاق اسلامی به جهت آنکه معطوف به نیازهای اخلاقی انسانی است، جنبه ثابت و پاینده‌ای را در خود دارد و چون در طی زمانی طولانی توسط معصومین با شرایط متفاوت اجتماعی و تاریخی تطبیق شده است وجه انعطاف‌پذیر ظواهر و مظاهر آن نیز شناسایی شده است بنابراین بی‌آنکه به ورطه نسبیت مبتلا شود، می‌تواند پاسخگوی انسان در همه زمان‌ها و جوامع باشد. ۲.۵ - وجود اسوههادر فرهنگ اسلامی وجود امامان معصوم به عنوان نمونه‌های عینی و حقیقی انسان مسلمان تجسم واقعی اسلامی است. وجود چنین اسوه‌هایی که در بد‌ترین شرایط تاریخی بر تعهدات اخلاقی خویش پایداری کرده‌اند امکان‌پذیر بودن عمل به دستورات اخلاقی اسلام را اثبات می‌کند. انسان مسلمان با نظر در چهره معصومین در آینه صفحات تاریخ شوق کمال معنوی را در خود می‌یابد و با امید و اطمینان به امکان‌پذیر بودن کمالات معنوی روی به تلاش می‌آورد. افزون بر سنت و سیره معصومین شاگردان برجسته مکتب ایشان نیز قله‌های بلند فضایل اخلاقی هستند که به لطف الهی در طول تاریخ سلسله‌های پرشماری از تربیت یافتگان مکتب اهل بیت را تشکیل داده‌اند و در همه زمان‌ها عالمان و صالحان بزرگ نمونه‌های عینی اخلاق اسلامی بوده‌اند. این نمونه‌های عینی جان مشتاقان را بر می‌انگیزد و اطمینان به سرانجام خوش تکاپوی اخلاقی را تقویت می‌کند. ۲.۶ - امکان رشد یکسان و همگانییکی از ویژگی‌های اخلاق اسلامی این است که مسیر رشد اخلاقی را بر همه انسان‌ها به طور مساوی گشوده می‌داند این ویژگی ناشی از انسان‌شناسی اسلامی و تربیت اسلامی است تربیت اسلامی شرایطی سنی و محیطی و معرفتی افراد را در نظر دارد به همین دلیل و پاداش و کیفر هر فرد به تناسب شرایط اوست تناسب پاداش و کیفر با شرایط هر فرد موجب می‌شود هیچ‌گاه انسان حرکت به سوی کمال را دیر نشمارد و گمان نکند به سبب شرایط ویژه‌ای که دارد به کمال نخواهد رسید. انسان مسلمان با ایمان هیچ‌گاه نمی‌تواند شرایط سنی خود را بهانه‌ای برای سستی در مسیر کمال قرار دهد. همچنین هیچ فرد مسلمانی نباید فقدان امکانات و ابزار مادی را بهانه کند و تکالیف اخلاقی و شرعی خود را ترک کند. در نظام فقهی و اخلاقی اسلام هر فرد در هر شرایطی تکلیف خاص خود دارد که متناسب با امکانات و توانایی‌های مربوط به همان شرایط است در نتیجه همه انسان‌ها در هر برهه زمانی و در هر محیط اجتماعی و جغرافیایی می‌توانند به سوی کمال حرکت کنند و اگر تکالیف اخلاقی خویش را به شایستگی و با خلوص نیت انجام دهند. مراتب بلندی از کمال را در می‌یابند. ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اخلاق در اسلام»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۱/۱. |